Contenuto

Premessa

In questa pagina è possibile leggere l'originale latino stampato negli "Acta Sanctorum" dei seguenti argomenti:
- De Sancto Richardo, episcopo andriensi in Apulia - Commentarius historicus;
- H I S T O R I A INVENTIONIS ET TRANSLATIONIS, A Francisco Duce Andriensi curatæ & descriptæ Ex Ms. Andriensi & Ughello;
- M I R A C U L A Eodem Auctore, Ex eodem Ms. Andriensi.

In altre due pagine è possibile leggere una libera traduzione di due parti importanti di questo testo:
- Il racconto del ritrovamento del corpo di San Riccardo,
- la narrazione di alcuni suoi miracoli, ad opera di Francesco II del Balzo.

“Acta Sanctorum Die Nona Iunii”

De Sancto Richardo,
episcopo andriensi in Apulia.
Commentarius historicus.

De invento corpore, cum probationibus veteris cultus, indeque sumptis indicis
ætatis, ad Hadriani IV tempora referibilis.

Andrium sive Andria, Apuliæ Peucetiæ civitas, titulo ac dignitate Ducatus inclita, uti scribit Leander Albertus, idque ab anno circiter MCCCL, multo etiam citius Episcopali dignitate fuit ornata, fortassis a Gelasio Papa II: qui anno MCXVIII ultima Ianuarii electus Pontifex Romæ, indæque subito compulsus fugere, Tarracinæ est coronatus XXIV Februarii, convenientibus ad eum totius Apuliæ Calabriæque Principibus & Præsulibus; ubi interim, dum Romæ Antipapa Gregorius intruditur, ipse mansit per totam Quadragesimam usque post festa Paschalia; adeoque facile potuit, institutione quorumdam novorum Episcopatuum, anxisse numerum fidelium sibi, contra prædictum Antipapam, & Henrici Imperatoris tyrannidem. Scio Andrienses initium suæ provectionis ad eam dignitatem Gelasio I adscribere: sed cum ipsiusmet urbis exordium latet, vel ex antiquitate, vel ex scriptorum silentio, uti faretur Ughellus; sicut recentiori cuidam visum est, exordium profanæ rei à Diomede adductisque ab Andro insula colonis petere; sic impune licuit, sacræ initia ad quamcumque attollere vetustatem, invitante præsertim (ut conjectare licet) Gelasii Papæ ambiguo nomine.

2. Interim prima Episcopi Andriensis notitia, sed ibique nomine, nobis occurrit in Translatione S. Nicolæ Peregrini, in oppido Trani celebrata anno MCXLIII. Prima, inquam: nam quem Ughellus præponit Christophorum, inter Nicæni II Patres anno DCCLXXXVII nominatum, non fuit Andriensis ex Italia (unde nemo, uti neque ex toto Occidente ullus ibi comparuit) sed Andriacensis ex Thracia Episcopus.
Post anonymum illum, & unum fortassis alterumque intermedium, certo scitur fuisse Richardus, quem anno MCLXXIX Concilio Lateranensi III interfuisse scribit Ughellus; sed minime probat; latentibus, qui ex Italia adfuerunt, Episcoporum nominibus.
Certius monumentum, ex Episcopali archivio, ipse producit pro anno MCXCVI; quod huc transferre integrum placet.
“Ex quo Verbum Patris, sacri sui cordis penetralibus exiens, per Angelicum divinum præconium auribus fuit Virginis instillatum; unde virga Jesse viruit, floruit, germinavit, & Verbum caro factum est & habitavit in nobis; milleni centeni nonageni sexti anni curriculus volvitur & terminatur, usque dum præsens ecclesia Sanctorum Martyrum Erasmi & Pontiani gloriosis fuit Reliquiis, ex divinæ voluntatis beneplacito, adornata.
Quas quidem Reliquias, per diligentiam perfecti studii D. Manerii sacerdotis, & D. Joannis huius ecclesiæ Abbatis, à Civitella, Samnitum vicinorum oppido, huc Deo concedente translatas, Dominus Richardus, venerandus Episcopus Andriensis, mente hilari & devoto genu suscepit; & ordinato processionis ordine, cum omni qua decet reverentia & exultatione gaudiorum, cum universo cœtu Andriensis populi huic ecclesiæ collocavit.
Ad quorum Sanctorum laudem præsens altare conditum, idem Episcopus sacrosanctis induit Indulgentiis, relaxsans perpetuo, omnibus Catholicis Deum colentibus, de criminalium contagiis peccatorum, annum unum & dies quadraginta, qui ad anniversarium hujus Consecrationis, ad hanc ecclesiam S. Bartholomei accelerare, ex ardore bonæ intentionis, & manus adjutrices porrigere studuerit.
Actum anno instante; tertio die mensis Aprilis, Indictione XIV.”

3. Post hunc Richardum, rursus per annos centum nullus potest nominari, usque ad MCCXC: quando pro Decimarum quarumdam translatione, apud Neapolitanum Regem Carolum II, institit Fr. Placidus Andriensis Episcopus, teste Ughello.
Deinde sibi constat successio Episcoporum, sed fortuna regni varie mutata, anno denique MCCCXLV concussa vehementer fuit, per mortem Andreæ Regis, uxori ejus Ioanne imputatam; quam ulturus defuncti frater Ludovicus Hungariæ Rex, universum regnum ferro flammaque vastavit.
Eo tempore contigit Andriam quoque everti ac spoliari: prudens autem sacrista, ut infra dicetur, S. Richardi, Episcopi & Patroni Andriensis, corpus sic abscondit, ut ignotum latuerit usque ad annum MCCCCXXXIV; quando repertum denuo est, juxta historiam ab oculato teste, ipsomet Andria Duce, conscriptam & mox proferendam.
Franciscus de Baucio sive Balzio hic fuit, cujus stirpem apud Sansovinum, inter Origines illustrium familiarum Italiæ pag. 12, videre est, deductam ab anno MCCCXIV, sic ut appareat (quamvis non sine erroribus, quorum capitalis unus corrigetur Annot. g) hujus nominis in familia sextum, in titulo Ducali quartum fuisse Richardum istum; atque in ipsius filio Pyrrho, absque heredibus masculis defuncto, cessasse lineam Ducum Andriensium, descendentium à Margareta prima sorore Philippi Principis Tarentini, quæ, sicut scribit Ioannes Iuvenis historiæ Tarentinæ lib. 7 pag. 174, “vivo patre fuerat Regina Scotiæ, & infeiis fratribus alterum habuit virum Franciscum de Baucio, Montis Caveoli Comitem, qui nuptiarum causa Andriæ Ducatu ornatus est”.

4. Hujus ergo trinepos Franciscus iste est, quem supra dixi scripsisse historiam Inventionis S. Richardi. Scripsit autem anno post rem gestam septimo, interim accurate scrutatus quidquid ad illustrandam Sancti à se inventi memoriam faciebat.
Reperisse vero se ait, primum Kalendaria sive Necrologia tria, ex quibus ille intelligebatur obiisse nona die Iunii: item, quod eodem die novæ inventionis, id est XXIII Aprilis, translatio suæ canonizationis erat, id est, (quantum ego quidem conjicio) corporis ex loco veteris sepulturæ ad altare Translatio, complens ipsum actum Canonizationis solennis, in hoc olim consistentis, quod vel Synodali Episcoporum judicio, vel etiam Apostolicæ Sedis expresso indulto, permittebatur aliquis coli ut Sanctus.
In uno dictorum Kalendariorum (utique ad diem XXIII Aprilis) scriptum legebatur; “Sanctissimus & Beatissimus Pater noster Riccardus Anglicus, Episcopus hujus Andriæ civitatis: qui beatus Pontifex ante obitum suum centum miracula fecit, cujus corpus collocatũ est in Confessione hujus ecclesiæ”.
Nonnullis autem erasis, ex antiquitate litteræ apparebat, numero Incarnationis annorum trecentorum, tantum addi posse, quanto scripta prius erat manifestatio nominis, ut quidem interpretatur Franciscus; ut autem existimo ego, ita inveniabantur scripta CCC, ut appareret præpositas fuisse hasce litteras An. Dni D vel M, ut Canonizatio & Translatio prædicta contigerint circa annum DCCC vel MCCC.
Postremum autem longe mihi videtur probabilius; tum quia ejusmodi Canonizationes ineunte seculo XIV usitatissimæ, seculi IX initio necdum notæ erant: tum quia invenitur corpus sub altari positum fuisse à Ioanne Episcopo, primis annis seculi XIV Ecclesiam Andriensem regente: actus autem talis solebat in Canonizationum Bullis primus mandari.

5. Porro inter Reliquias Sanctorum, paulo post dicitur inventa Clerica ipsius Sancti, id est Corona Clericalis, sive (ut in Vita mox indicanda explicatur) capitis sui pericranium; idque cum chartula, Longobardorum apicibus exarata, tali modo: Hæc est Clerica Sancti Ricardi, quæ jam non inventa erat cum corpore; & cum ea cor appositum est.
Sapit hoc accuratam nisi fallor diligentiam Chirurgorum, post mortem Sancti adhibitorum ad pollincturam; qui cerebrum aperto cranio exempturi, primum reverenter absciderint totam cutem verticis corona crinali circumdatam, quæ deinde fuerit servata seorsim inter Reliquias una cum corde: quod tamen cor incorruptum perseverans, sed forte exuccum, rursus appositum fuerit corpori in die primæ translationis.
Etenim, tempore novæ inventionis, dicitur illud repertum fuisse in capsula, in qua ossa erant composita: & insuper omnibus sandalia Episcopalia de pelle nigra jacebant: desuper in eis cor & caput adstabant, cujus ossa rubeo colore lustrabantur; ut solent quæ balsamo fuerunt perlita.
Denique inventum est in vestibulo folium Missalis, ubi Oratio & Secreta propria, & Post communio ipsius Sancti legebatur.
Atqui diligentia talium rerum componendarum propria est seculo XIII, XIV, & sequentibus, ut ex Missis propriis, ex eo tempore post Canonizationes Sanctorum ordinatis liquet; incipiendo à S. Antonio de Padua, qui fuit Canonizatus anno MCCXXXII; unde tandem etiam cœpit consuetudo, ejusmodi tres proprias Orationes inserendi ipsis Canonizationum Bullis, qui fuit usus seculi XV, nec longe ultra continuatus: quibuscumque enim hoc seculo & in fine præcedentis indultus honor iste fuit, iis plerumq; unam Orationē propriam pro toto Officio ordinare satis habuit & habet Romana Ecclesia.
Quamquam autem ejusmodi Officium proprium de S. Richardo lectum sibi meminissent Presbyteri aliqui, tamen amissis exemplis omnibus, totus exoleverat cultus in Clero; sed non prorsus omnis recordatio in populo: dubitabatur autem invento corpore, utrum recte posset coli tamquam Sanctus, ut infra patebit.

6. Ex istis porro sic deductis, primum conficio, satis verisimile fieri, quod Sanctus his fuerit Canonizatus à Bonifacio Papa VIII, Anagniæ ut plurimum residente, anno Iubilæi MCCC, vel uno ex tribus sequentibus; si velimus supponere, in prædicta veteri scriptura, sicut expunctus numerus millesimi fuit, sic erasum etiam fuisse alium post CCC numerum.
Deinde ex eo quod ad instruendam Canonizationis causam adducta fuerint centum miracula, patrata in vita; consequi videtur, quod non admodum ignota fuerit tunc ejus vita, neque à multis retro seculis petenda memoria: sed ejusmodi processum in urbis atque ecclesiæ spoliatione prædicta, una cum vitæ historia prorsus fuisse amissum; sic ut illius nihil retinuerit memoria, quam à Richardo Andriam veniente illuminatm cæcum & contractam erectam.
Deniq; apparet nihil esse causæ, cur S. Richardus, Andriensium Episcopus & Patronus, qui hoc die colitur, non fuerit idem ipse cujus initio monumentum protulimus; ab Hadriano IV, itidem ut ipse natione Anglico, cui vel ante vel in Pontificatu ministraverit, promotus & ordinatus, intra annos MCLIV & LIX, quibus ille universalem Ecclesiam rexit.
Neque refert si longe alia vetustioraque narrant Lectiones Officii proprii, quibus Ecclesia Andriensis per duo fortassis secula nunc utitur; hæ enim non extabant, cum corpus inveniebatur; imo nec sciebatur vulgo dies obitus, quia (ut ait scriptor noster) Legenda non erat inventa.
Hanc vero cum neque postewa inventam dicatis, qui de aliis eodem facientibus minutissimam reddit rationem; consequens est nullam postea scribi potuisse, nisi per meras coniecturas.

7. Accepit Bollandus anno MDCXL à Nicolao Beatillo nostro, ex monumentis ecclesiæ Andriensis, tres Legendas de S. Riccardo Episcopo Andriensis, auctore D. Francisco de Baucio Duce Andriæ.
Primæ talis præmittitur titulus: Hæc est Legenda inventionis & translationis gloriosi Sancti Riccardi Anglici, Episcopi Andriensis, Auctore Francisco de Baucio, Duce Andrino: & hanc Italiæ suæ sacræ Ughellus inseruit to. 7 col. 1257 & sequentibus.
Secunda sic inscribitur, Legenda miraculorum S. Riccardi Episcopi Andriæ, & hæc primum ex Ms. datur, ab alio omnino (ut stylus manifestat) Auctore, quidquid dicat in Præfatione, superfluum videri & longum, Canonizationem suam ac Inventionem & Translationem, gratiamque Eugenii summi Pontificis hic inserere, quia de reipsa insignia scripta manent, jam scilicet in prima Legenda posita: quodque in illis memoria facta est, quomodo propter negligentiam præteritorum, Gesta (vitæ & scilicet & miraculorum in vita patratorum) amissa fuerunt. Indicatur jam dicti Pontificis, cujus regimen ab anno MCCCCXXXI ad XLVII extenditur Privilegium Bullatum de Indulgentiis, quibus folis opus is esse respondit, ad augmentandam devotionem fidelium pro die festivitatis, quam olim celebrari solitam, satis manifeste probatum habebatur. Sed neque hæc Bulla amplius invenitur.
Occasione autem talis gratiæ, & ex desiderio supplendi defectum veteris Legenda, composita denique Tertia est Legenda, de vita S. Riccardi Episcopi Andriensis: quam ut securius edere potest Ughellus, videtur studio omisisse secundam, ex qua constitisset eam nulla certa notitia prælacente compositam.

8. Lubet tamen ipsius Epitomen ex Ferrario transcribere, ut de re tota per se judicet lector; contextum integrum, quem satis est semel excutum fuisse, inventurus apud Ughellum.
Riccardus in Apulia honestis parentibus natus, adolescensque primum liberalibus disciplinis, deinde sacris eruditus, fit Clericus; ordinatus Sacerdos, sacros libros interpretatur (Vita sacræ Theologiæ Professorem appellat). Erat in oratione frequens; in jejuniis, vigiliis, aliisque corporis macerationibus, & piis operibus in pauperes assiduus (Hæc de Presbytero sancto præsumi poterant), Is quo tempore ab Attila Italia vexabatur, à S. Petro in sommis admonitus, Romam venit Gelasio summo Pontifice. (Pro Attila substituatur Henricus V Imperator, Italiam Ecclesiamque conturbans, Gelasio, non I, sed II ipsam regente); à quo (imo ab Hadriano IV, vel intermediorum aliquo) benigne exceptus, Episcopus Andriensis creatur. Andriam profectus (quam Vita fingit, una cum Apulia reliqua, olim conversa à S. Petro, denuo Paganam totam) in aditu portæ lumen cæco restituit, & mulierem paralyticam sanat. Ingressus urbem cum prædicare cœpisset, idola comminuit (id scilicet & quæ sequuntur congruum priori fictioni erat) Clerum dispersum restituit, populumque sacro fonte regeneratum Christo conciliat: tanta autem erat sanctitatis ejus fama, ut finitimæ civitates eum ad se instruendas invitarent.

9. Hactenus proprio quasi cortice natans Auctor; porro subsidium petit à Vitis Sanctorum duorum Episcoporum, in nostro Februario illustratis, S. Laurentii scilicet Sipontini Episcopi, sub quo contigit revelatio S. Michaelis in monte Gargano, uti refertur VII Februarii; & S. Sabini Canusini Episcopi, à quo, die IX eiusdem mensis, num. 5 Vitæ, leguntur ad Barolitanæ ecclesiæ dedicationem, simul cum S. Gelasio Papa, invitati, Laurentius Sipontinæ ecclesiæ Pontifex, Palladius Salpitanæ, Eutychius Tranensis, Joannes Rubisinæ, Austerius Venusinæ. His duabus quasi facibus prælucentibus pergit Vita, & ex hac strictim compendiata Ferrarius.
Cum S. Michael Archangelus in monte Gargano apparuisset, eo jussu Pontificis profectus, una cum Laurentio Episcopo Sipontino, Sabino Episcopo Canusino, & Rogerio Cannensi, aras templi recens conditi consecravit.
Ast Vita prædicti S. Laurentii (cujus Caput 3 pene totum verbotenus describit Auctor, & suo aptat extui) nihil de altaribus consecratis, nihil de Episcopis ad eam rem sociis.
Rogerium autem Cannensem nec illa Vita, nec Vita S. Sabini, nec alia ulla antiqua scriptura novit; imo nec Episcopos Cannenses ullos ante seculum IX vel X; sic ut verosimile sit, Ecclesiam hanc recentioris multo quam credatur institutionis esse; similiter primum ejus Episcopum ac Patronum Rogerium.
Hunc sane vel solum nomen suum probat differri posse ac debere ad Longobardorum iis in partibus dominatum; sicut ex eadem causa, nec Richardus, de quo agimus credi potest ad seculum V spectare, quando necdum Anglosaxones converti cœperant. Sed de hoc plura ad XV Octobris, quando Rogerius iste colitur, anno MCCLXXVI translatus Barolum: post quod tempus compositæ de ejus vita Lectiones, similiter suffartæ, ut hæ Andrienses: quam, seu potius Vitæ Auctor, noluit Rogerium præterire in deducendo ad Garganum Richardo, tum quia vicinissimæ urbes sunt Cannæ & Andria, tum quia Rogerio adscriptum miraculum, de æstu ac siti, per fontem & aquilam euntibus levata, volebat commune Richardo facere, quod Ferrarius neglexit.

10. Epitomen porro suam de S. Richardo idem Ferrarius sic absolvit: Reversus Andriam, in eadem vitæ auctoritate perseverans, de qua nihil licet senex remittebat, in morbum incidit: & populum ad se vocatum ad fidem Catholicam tuendam hortatus, secrisque munitus, in illis verbis: In manus tuas Domine commendo spiritum meum, animam exhalavit V Idus Junii: cujus sepulcrum miraculis multis illustratum fuit.
Corpus inde à Joanna Regina (imo à sacrista, tempore Ioannæ Reginæ) ne à militibus diriperetur sublatum, aliquamdiu delituit; donec anno salutis MCCCCXXXVIII, Eugenio IV summon Pontifice Maximo, in pristinum locum restitutum fuit.
Hæc sumpta sibi faretur Ferrarius, Ex Officiis Ecclesiæ Andriensis, ubi Vita in tres Lectiones distributa: quæ si aliquando reformentur, ut sane conveniret; earum argumentum aptius sumetur ex historia Inventionis & Miraculorum, tamquam solâ certâ & fide dignâ, ideoque solam illam huic opera inserimus. Idem suaserim illis, qui similes de S. Rogerio Lectiones usurpant; non nisi in meris conjecturis, & his imperite consarcinatis fundatas; quamvis ei quo conditæ sunt seculo ignoscendas.

11. Redeo ad præsentem cultum: ad quem reducitur S. Richardi imago: haec enim repræsentatur in Officii proprii libello, in veste Pontificali, cum mitra ac pedo in dextera, & ecclesia in sinistra, cumque hoc versu.
Urbem, quam lævâ suffulcit, dextra secundet, & circum collum, ista verba leguntur: S. Riccardus Episcopus Andriæ: sequens vero Oratio recitatur in Officio & Missa, Omnipotens sempiterne Deus, qui B. Richardum Pontificem tuum Sanctorum Confessorum collegio sociasti, concede nobis quæsumus famulis tuis, ut ejus meritis & precibus misericordiam consequamur & pacem.
Non ausim affirmare, hanc Oratioem esse in folio veteris Missalis repertam: quia Auctor Translationis fatetur, membranam illam, Romam à se Missam, cum ceteris probationibus, nec fuisse sibi relatam: sed vel negligentia ferentis, vel alio modo simul omnia fuisse deperdita; solasque se litteras accepisse Cardinalis, rescribentis citra scrupulum procedendum in restituenda festivitate S. Richardi.

13. Hæc & reliquum Officium per totam Octavam, ex Romano Octavario ordinatum, simul cum Missa de S. Richardo, habentur excusa Romæ anno MDLXXXXVI; cum præfatione Lucæ Antonii Restæ Episcopi Andriensis, qua dicit, quod, cum ante ea tempora proprium illi dicatum Officium typis excusum, ejusque diebus festis recitandum circumferretur; ipse, ut tali Patrono exhiberet dignum cultum, multis laboribus, vigiliis ac diligentia, & non modicis etiam expensis, id ad Breviarii novi formam reductum formavit, & gratiis privilegiisque S. D. N. Sixti V summi Pontificis benignissimi dicatum, in luce medi curavit.
In fine autem testatur Vincentius, tit. S. Mariæ in Via Presbyter, Cardinalis Montis-regalis nuncupatus, Sixtum V vivæ vocis oraculo concessisse, ut in ecclesia Andriensi ejusque diœcesi, Officium S. Richardi, ad formam Breviarii Romani redactum atque emendatum, celebrari possit in Choro & extra, sicuti in superiori libello continetur: quin etiam omnibus, qui hujusmodi Officium dixerint ac psallerint, toties viginti dies de injuncta sibi pœnitentia, ex omnipotentis Dei misericordia, relaxare. Neque omiserim, ibidem pro die XXIII Aprilis notari, quod celebratur festum Inventionis S. Richardi, & festum S. Georgii transfertur in sequentem diem.

— ↑↑↑ —

H I S T O R I A
INVENTIONIS ET TRANSLATIONIS,
A Francisco Duce Andriensi curatæ & descriptæ
Ex Ms. Andriensi & Ughello.

2. Andria civitas centum fere milliaribus à Neapolitana urbe Campanorum ad Septentrionem distat, sitaque est in Etholis oris Peucetiorum, prope pedes lapidosorum montium ad Austrum jacentium: quinque millia passuum Mediterranea ab Ionio pelago posita est; & versus Occasum Aufidi fluvii per septem lapides transiens, Ducali titulo decorata est: in cuius quidem regimine civitatis, & sertam [a]& vicem gero.
Erat in ea [b] olim vir, nomine Tassus, de cujus vita atque moribus cum à civibus curiose quæsivissem; bonus, simplex, neminem offendens, Deo devotus, ab omnibus uno ore laudatus est; & tam se, quam suas facultates Deo dicasse responderunt; unde post pauca æva factum est, quod omnia sua, in morte, fabricæ templi B. Mariæ, Veteris nuncupatæ, reliquit.
Ipse namque saepe numero ad locum audientiæ meæ, cum cupiditate atque desiderio illectus, profectus est; & quidem curiose sciscitans hæc ab eo accepi:
Inquit enim, Nescis, quod Deus antiquæ miserationis, visitans servum suum fidelem Richardum, Pontificem hujus civitatis, tam sublimem in cæli sede collocavit, & ejus corpus in majori ecclesia nostræ civitatis est collocatum.
Quæ audiens admiratus, hæc mecum tacitus reputabam. Et post pusillum adortus sum hominem, quod hæc, quæ ipse diceret, auribus meis numquam percepissem.

3. Ait ille quidem: Jam lustris fere [c] viginti elapsis, in regno isto bellum ortum est inter regem Ungariæ, & Reginam Jonnam primam, & hoc propter necem regis Andreæ, jam dictæ Reginæ mariti, & huic Regis Ungariæ germani. Accidit uno dierum, exercitum Regis prælibati iter agere prope hanc civitatem, qui legatos miserunt, quatenus cives in castra munitiones [d] mitterent.
Erat autem in arce præ aliis custos, nomine [e] & re Malus-spiritus, qui & ipse cohortes assecutus est, & tradidit civitatem; à quibus nedum expoliata, verum etiam omnibus bonis nudata est. Et nunc est opinio, beatum corpus ablatum fuisse tunc: quæ talis opinio penitus est falsa. Quoniam sacrista prudens, timens in ista vastatione urbis, ne illud arriperent, clam translavit; & illud subtus altare, quod erat in Ecclesia, instar adyti intus in antro dedicatum, ubi prius positum fuerat [f], collocavit: & propter hoc à quibusdam direptum esse creditur: uti etiam tota ecclesiæ biblioteca fuit amissa; unde in oblivionem ductum, Clerici ut decebat, non venerabantur: cives vero aliqui eum devotione locum illum frequentabant.
Ex qua re mirum in modum præfatus Tassus, ad dilatandum nomen & rem ipsius Sancti, me, ut ego ejus comes essem, sæpissimè flagitaverat; & ut festinus accingerer ad beatum præfatum corpus inveniendum. At ego rursus ab eo, quomodo istud sciebat, quæritabam, & qualiter ibidem collocatum fuisset.
Qui quidem ait; Dominus Dux [g] Guillielmus, pater tuus, & Præses [h] Milillus, ad hoc inquirendum iverunt: atque ibi esse corpus bene sciverunt, sed minime ausi sunt attrectare. Ego verò hæc & alia considerans, mente contemplabar; ancipitemque inveniens, inducias protuli; & cum à multis hæc poscerem [i], nomen affuit pervagatum. Et vero nomini antiquo contento annuere mihi, sicut visum est cum plumbeo pede transire, huic rei paulatim superstiti.

4. Sed cum Tassus ad me opportune pervenisset, profectus sum in ecclesiam. Ara major in medio tribunæ posita erat: post tergum ipsius iuxta parietem, altare sub parva, pulcraque forma manebat: basis ejus miro lapide tabulata; per tres gradus ad illam gradiebantur. Foramen basis, instar [k] porticulæ persistebat, quantum cervix hominum cum habilitate ingerere se videretur. Post illam quoque particulam (sicut pavimentum fuisset) lapidea lastra [l] continebatur, in qua Crux in ipso lapide aperta manebat; ita quod mirum in modum ipsius beatissimi corporis, summa cum suavitate, fragrantia reciperetur.
Satis congrue, ut honorari posset, eminebat altare; nec non iuxta illud picturam, in sua effigie, atque nomine Græco, manu tinctam conspexi, quasi per vetustatem consumptam. Picturæ quoque multæ aliæ Pontificum adhærebant, Beatorum & Sanctorum: & prope januam ipsius ecclesiæ simul alia, quæ Clero hinc & hinc imminebant: adfueratque titulus, qui ipsius civitatis Præsulem indicabat.
Vas insuper ibidem positum erat, & superscriptio stylo ferreo legebatur; Joannes [m] Episcopus, Cathedram qui tunc regebat, omnibus adfuit. Et simul super hoc comitia tenentes, statuimus, alia quoque perspicua adminucula cum ævo carpere.
Sed prænominatus Tassus est mihi versus in hostem (hostem scribo, ob suam importunitatem) quia de hoc quasi propter debitum à me sibi promissum, de me quotidie conquerebatur, jugiter, & frequenter assistens, ubi me convenisset. Itaque super his cùm curiose cum habitantibus collequerer, atque ibidem concursus creber fuisset, propterea quod loco illo sancto, tamquam sacrario, Presbyteri abuterentur, odor atque fragrantia cessavit. Tandem, quid in basi illa foret, clam videre decrevimus, sub hac spe, scripturam ut ibi aliquam inveniremus.

5. Tertia vero & vigesima die mensis Aprilis, anno incarnationis Domini millesimo quadringentesimo trigesimo octavo, summo regnante Pontifice in Ecclesia Dei Eugenio [n] Papa quarto, atque inclito [o] Alfonso Rege Aragonum, Episcopus [p], & Presbyter Joannes; ego, puer meus, ac Tassus ipse, in ecclesia congregati sumus: & fores erant clausæ prope Meridiem, quando somnus homines ac negotia occupant.
Ex latere ipsius basis Tassus lapidem traxit: cumque intueremur, aperte capsulam, tectam palliolo sericeo rubeo, cum summitate acuta, perspeximus. Erat in circuitu ejus cœnum, quasi semipedis altum, quod ibidem per viginti annos projectum extiterat, cum ablutione sacrarum rerum [q]; & fracta vasa, ac cineres rerum urendarum per [singulos] annos ibi etiam proponi oportebat, ubi talem locum elegerant: sed tamen palliolum, & capsula intacti apparebant.
Presbiter ille, jussu Episcopi illam volens extrahere; tabula, quæ erat ex parte trahentis, ad manus ejus devenit: erat quippe longitudo capsulæ unius cubiti; latitudo ejus & altitudo medii, loco in quo pars plus majoritatis habebat.
Ossa erant composita, & insuper omnibus sandalia Episcopalia de pelle nigra jacebant: desuper in eis cor & caput astabant, cuius ossa rubeo colore lustrabantur: cuncta quæ idem venerabiliter colligens, ea serico panno involuta in altari majori reposuit. Jamque præparatus erat alius locus per dies plurimos in sacrario, sed ibi cęnum inadvertens Presbyter ille ponebat.

6. Inter hæc ego atque Episcopus colloquebamur, ambulantes & regredientes per ipsius Ecclesiæ alam: & jam perveneramus ad angulum novissimum, ubi conclusum fuit, clam reverenter illud reponi, ubi jam persistebat.
Antiphona et Magnificat adspectabamus; & Presbyter jam candelas accendit in honorem præfati Sancti; cum subito, tantus de corpore odor emanavit, quod nos astantes, insuper, & totam ecclesiam, replevit.
Presbiter ille ad nos concite venit in angulum, ubi eramus, hæc nobis annuntians: & subito, cum illuc reverteremur, vehementiorem sentimus odorem & quasi alienati manentes, alter in alterius faciem aspiciebamus. Demum collaudantes Deum, & S. Richardum, gavisi sumus gaudio magno valde, præsertim quod nobis spem maximam contulit quando semet miraculosè manifestavit.

7. Et ecce repente factus est ad ostium ipsius ecclesiæ strepitus maximus. Presbyter ille, qui jam, ut videret quid fieret, perrexerat ad ostium; per ipsius ostiis rimulam intuens mulierum, ac virorum turbam, & quidnam quærerent, illos interrogans, eorum dicta & voluntates tali modo percepit. Dicas Episcopo, ac Domino, nisi nobis statim hæ januæ patefiant, quatenus beatissimi Patris nostri Riccardi corpus honorifice veneremur, lignum super lignum non relinquetur.
Reveniens Presbyter, inquit nobis audita. Et nos respondimus; Vade: dic eis: Dicit Episcopus, Recedite: nullo enim modo intrare potestis.
Quamobrem, his auditis, tumultus inceperat jam fieri in populo. Quo audito, diximus, non esse bonum Deo resistere. Ego tamen clam me inde subtraxi, & hoc onus Episcopo, quod me petiverat, dimisi. Fragrantia continue exhalabat: multitudo populorum crebro concursu occurrit, & ex devotione palliolum illud laceraverunt, quod unusquiquq particulam, quam poterat, abstulerat.
Tres quoque menses nondum pluerat super terram, & aer serenissimus videbatur: & statim in eadem hora suæ inventionis nubes densissimæ in aere factæ sunt: quapropter magna pluvia de cælo descendit. Fide ac intercessione ipsius Sancti plura miracula jugiter coruscabant: sed ubi, & quomodo fiebant miracula, Legendam de his factam legas, & ibi invenies.

8. Post vero dies octo, facta prius processione, cum magna reverentia, ubi prius steterat, ibi positum fuit: caput autem eius atque cor in vestibulo detenta sunt, & postmodum argento clausa persistunt. Cor quidem in vase vitreo manet, & parum liquoris videtur scaturire, maxime redolentis: sed de eo colligi non præbetur facultas.
Aliqui perversi animi oblocuti sunt: quod malum videtur eis hunc Sanctum colere: quia jam idolatria causabatur. Quot & quantis modis ille auctor prævaricationis nutitantes usurpat, & raro ad intelligentes audet aperta fronte se prodere; & plerumque sub specie boni decipit passionatos. Non in mentem eorum venerat, quod honorare Christianos ossa parentum fas est: quanto magis talem sanctissimum Patrem, qui tantis cum signis apud Christum Dominum apparuit, & eius nos continua intercessione fulcimur. Quamplures rationes, ad confundendam eorum opinionem falsam, & sublimandam veritatem, de hoc dici possent: sed non eget ista scriptura amplius hoc fieri.
Presbyter erat quidam, ex numero Cleri hujus Ecclesiæ, Angelus de Leone nuncupatus, qui de hoc Sancto mirabilem in suo corde devotionem affixam habebat, & de hujusmodi susurronibus valde contristabatur.

9. Accedit quod Archipresbyter hujus [r] majoris Ecclesiæ, qui vocatur Guillelmus, in custodiam retinebat arcam, & mortuus est; ubi inventi sunt tres Kalendarii, non consueto modo scripti, sed pro qualibet parte folii octo vel decem litteræ sunt distantes, ita quod facile scribi posset inter medium omnium dies obitus; & sic inventum sunt scripti, quando Sanctus ipse migravit à sæculo; est quippe nona dies Junii. Quod antea ignorabatur, existimo causam fuisse, quod Legenda non erat inventa. Hos Kalendarios in suo posse retinebat, neque puto sciebat, neque alicui promulgavit. De libris etiam, qui in Ecclesia fuerant, tegmina quaternorum operiebantur.
Miraculum existimo certum etiam, quod eâdem die novæ inventionis, translatio suæ canonizationis erat, & in uno Kalendariorum subjungebatur: Sanctissimus, Pater noster Richardus Anglicus, Episcopus hujus Andriæ civitatis, qui beatus Pontifex ante obitum suum centum miracula fecit, cujus corpus collocatum est in Confessione istius Ecclesiæ.
Littera ista Longobardorum more scripta extitit; sed per obitus mortuorum, qui illic scripti sunt, hoc absumptum est. Manifestatur etiam numerus incarnationis annorum esse trecentorum, & tantum addi posset, quantum scripta prius erat manifestatio sui nominis antiquitate litteræ. Post paululum autem iterum inventum est in vestibulo folium Missalis, ubi Oratio, & Secreta propria, & Postcommunio ipsius Sancti legebatur: residuum vero scripturæ propter senium consumptum erat.
Intervallo autem facto iterum murmur prævaluit (tegebant se, qui hoc excitabant) ex quo non inventa Legenda erat, cessare debuerat ipsius Sancti, veneratio.

10. Vir autem ille bonus Presbyter Angelus, qui nominatus est, zelo compulsus in orationem se dedit, Deum ac Richardum postulavit, quod silentium super murmure illo fieret. Qui surgens de oratione, ad capsulam indagandam perrexit, quæ Sanctorum reliquias præservabat. Quæ quidem reliquiæ ad altaria consecranda custodiebantur: & ibidem Clerica hujus gloriosissimi Sancti reperta est, cum chartula apicibus Longobardorum exarata tali modo: Hæc est clerica S. Richardi, quæ jam non inventa erat cum corpore, & cum ea cor appositum. Attamen ara major, quæ jam dicta est, pro eo, quod in medio tribunæ non satis commode ad devotionem sistebat; in eminentiorem locum versus Orientem, ubi prius erat altare illud minus, translata est: sub quâ usque in odiernum diem præfatum jam corpus manet devotius honoratum.
Inventi sunt etiam per vicinas, & finitimas civitates illius Provinciæ, apud Breviaria prisca, ipsius festi dies inscripti. Præsbyteri quoque multi ejus Legendam legisse [s] affirmabant; sed hoc minime apud detractores profuerat.

11. Ex qua re ego Archipresbyterum Rubensem [t] cum omnibus, quæ suprascripta sunt, ad sanctissimum Eugenium olim Papam trasmisi, ut judicaret, quid de hoc facturi essemus. Qui hæc postquam viderat, & audierat; nihil aliud fiendum dixit, nisi ad augmentandam devotionem fidelium, festivitates ejus Indulgentiis fulciri; quod ex relatu dicti Archipresbyteri intellexi, qui privilegium bullatum ad me portavit.
Sed antequam prædictum Archipresbyterum ad universalis Ecclesiæ Episcopum, & Pastorem destinassem, quemdam Petrelum nomine, Ordinis Minorum Professum, ad eundem Episcopum misi (non tamen omnia supradicta inventa extiterant) secum tantum Kalendarium, qui plus loquebatur, quam alii, & folium Missalis jam dicti, in quo Orationes extiterant scriptæ, atque [u] partem miraculorum; & testimonia instrumentorum probata, ac famâ maximâ promulgata. Qui Papa hæc Domino Joanni Episcopo Prænestino [x], qui Cardinalis Tarentinus vulgariter appellabatur, commisit, ut de hac re veritatem cognosceret: qui ad me scedulam remittens ait; quod ei videbatur, Canonizationem ipsius Sancti non esse quærendam. Et subjungens dixit; Si sibi Canonizatio S. Cataldi [y] Archiepiscopi Tarentini quæsita fuisset, ostendere non poterat: sed & devotionem nostram identidem assequeremur, & per hos mordentes, more surdorum, transiremus. Qui Frater jam dictus, vel negligentia, vel alio modo, omnia, quæ per eundem misi, perdidit; tantum Domini Cardinalis litteras mihi reddidit.

12. Unde volens ego Franciscus de Baucio, Dux Andriæ, de hoc verum testimonium perhibere, hanc Legendam propria manu, & proprio dictatu primo scripsi, anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo primo, decimo quinto die mensis Septembris quintæ decimæ [z] indictionis, ad laudem & honorem Individuæ Trinitatis, Patris, & Filii, & Spiritus Sancti. Amen.

ANNOTATA G.H. & D.P.

— ↑↑↑ —

M I R A C U L A
Eodem Auctore,
Ex eodem Ms. Andriensi.

1. Cum gratiam, qua temporibus nostris suffultis sumus, mecum considero, ac tanti Patris intercessione nos gubernari; caritas me urget, ita quod silentium non servo, sed patefacio ea, quæ puto dicenda. Tamen longum & superfluum mihi canonizationem suam, ac inventionem, & translationem, gratiamque Eugenii summi Pontificis hic inserere videtur: quia de re ipsa insignia scripta manent. Nam sicut in illis memoria facta est, propter nepligentiam præteritorum, gesta amissa fuerunt; unde non digni habiti sumus clarius per prodigium scripta possidere. Sic, ut etiam fides locum teneat ejus sanctitatem indagare, & per miracula devoti Sancti magis reor sermocinari, ut venerentur illum patrem etiam insani æmuli, qui non silet per opera veritatem, juxta illud: Si iis, quæ dico, non creditis, operibus credite.
Justitia Dei assidue fulget, nec ab ipsa veritate divertitur. Riccardus noster Episcopus, & Sanctus, collocatus est in Cęlo, & fruitur gaudetque ibidem, & hoc certissime tenendum est. Quia opera salutis, quæ ad Præsulem sanctissimum requiruntur, ipse invictus operatus est; & ad patriam cælestem deductus est. Qui ex Anglia patria ortus, ad cathedram hujus Andriæ civitatis missus, eam possedit; & [in ea] victitavit: in qua centum ferme miraculis coruscavit vivendo, & senex Sedem dimisit, & nona die mensis Junii ad lucem cęli ascendit. O felices illos qui talem Patrem habuerunt!
Mores autem suos ex Apostoli consilio sumpsit, qui ait; Oportet autem Episcopum irreprehensibilem esse: eique Deus exuberanter, & miraculose subvenit. Res ita se habet.

2. Post sui corporis inventionem, filium Joannis de Noia civis Andriæ, nomine hujus Sancti, natum mortuum vivificavit:
filium itaque Luciæ oculi-bovis concivem ejusdem, invocatione nostri Riccardi, natum mortuum resuscitavit: & alium sibi eadem gratia retribuit, ut is pudicum se gesserit.
Mita de Melle, uxor Joannis Angeli de Trano, quæ per octo & decem annos sterilis, infecunda­que sui corporis manebat, semel devota se prostravit ante locum, ubi reconditum erat Sancti nostri corpus: & facta oratione, post menses novem peperit masculum, qui Riccardi possidet nomen; & duos alios subsequenter recepit. Unde qui sine prole transiit alias parere facit.
Et iterum inquit Apostolus: non percussorem sed modestum, & benignum; non litigiosum, non vinolentum: & ipse sicut fuit, ita se ostendit in gratia præparatum, conciliat animos, parit amicos.

3. Adest Jonathas de Melle, qui in Ecclesia erat, ubi Presbyteri in suo festo vesperas celebrabant: qui quidem per multum tempus malum, quod syatica dictum est, patiebatur, & in ista verba prorupit: ô Riccarde Sancte, oro te, ut me adjuves, & veniam à te peto: non enim te sanctum esse existimabam. Et statim sanus factus est, nec deinceps illud sensit.
Presbyter Thomas de Sancto Angelo, inductus fuit ab illis rabidis, ut Sanctum nostrum quem colimus, pro facto non crederet: & gravatus fluxu sanguinis, ita quod ad mortem tendebat, Confessorem petiit; qui ad officium præparatus, inter alia, confessus est, quod incredulitatem haberet. Confessor vero ipsum redarguit, asserens se Sanctum per visum vidisse, qui tutelam civitatis diligenter exercebat. Thomas hæc audiens, affatus est: 0 Sancte Riccarde, si tu es vere Sanctus, pro mea salute intercede, & extemplo sanitatem recepit.
Notarius Franciscus Caputus, simili opinione oppressus, cum esset in Ecclesia ad Vesperas ejus, unum argenteum ante januam se invenire in signum petiit, si sanctus Riccardus sanctus esset: cui, sicut ipse flagitavit concessum est.
Animadvertite quæso, quomodo consiliat animos, & parit amicos, nec ad vindictam extollitur: sed sicut erat mitis in vita, ita per miracula se ostendit post mortem. De istius civitatis cura & gubernatione, sicut qui præest, domui suæ, sic bene profuit; gubernat autem sanando, liberando, juvando, favendo, alendo, ita quod scribere cuncta longum fastidiosumque foret; sed de multis pauca ob reverentiam suam scribere decrevi, & hoc sufficere reor. Si aliqui abundanter audire cupiunt interrogent; quia rumor aberranter discurrit.

4. Quidam Santorus de Quarato, sensum recuperavit, quem diu jam antea amiserat. Hic Sanctus, dilectus à Deo, per suam implorationem hæc & similia concedit.
Masella de Fanello filium suum, qui in aquam bullientem ceciderat, illæsum obtinuit.
Francisca Petri Paschalis incontinenti gressum recepit, quæm jam per octo menses perdiderat.
Joanna de Cavoto (cujus vir cæcus erat) visum recuperavit, cum devote preces effunderet.
Etiam vir quidam nomine Liming [Ciminus] de Molfecta iter agens Andriam, incidit in latrones, sex, prope Ecclesiam Sanctæ Mariæ de Sano [Jano]; postquam ab his exutus vestibus, collum manusque & pedes fune astrictus, & agitatus fuit cum scirpo; metu frigoris, & caligine noctis oppressus, à Deo misoricordiam petit, & à nostro Sancto Riccardo intercessionem, ut liberaretur; asserens ipse, quod mors sua foret mors filiis. Hic Sanctum suis oculis vidit, Pontificali habitu indutum, & ejus propriis manibus solvi se sensit; eumdem ad rectum iter dirigendo, & quod ambularet intrepidus, affatus est.

Nos itaque, qui dudum aliorum otia minime sumus secuti, historiam litterarum monumentis mandavimus. Certe hæc ipsa & alia me scribente, quamque multa mihi pro singulari amore erga patriam concurrerent, tamen etiam ut exteris & non scientibus proficiant, volui notificare.
Unde plane eloqui possumus, à Deo nobis clypeum gubernationis, & pileum salutis statutum esse; & si avidi sumus similia recipere, plerumque munimine fidei potiamur. Et quidem adimpletur desiderium nostrum, ad laudem & gloriam Filii Dei Jesu Christi Domini nostri, qui cum Patre & Spiritu Sancto eadem gratia honorificetur, qui vivit & regnat in unitate Trinitatis, per infinita sæcula sæculorum. Amen.